'De Gruutboekhêwer'
van Lieven Bauwens
Een Gentsche vertellijnge
Verteld deur Luit. Kol. Francies Van Geert,
Opgetîekend deur Jules de Saint-Genois
Noar een verhoalinkske uit 1850 in ‘t Gentsch van luutenant - kolonel Francies Van Geert
Opgetekend in ‘t schuun Vloams deur Baron Jules de Saint Genois. Weer’ noar ‘t Gentsch getransponeerd deur © Eddy Levis
Voorwoord
Het geïllustreerde werkje verscheen in druk (8°, 41 pp.) bij de Letter- en steendrukkerij van de gebroeders De Busscher in de Savaenstraat te Gent. Het is een eerste druk op “groot papier”. Het zeldzame exemplaar komt uit de verkoping Vandeperre van 22 november 1957 (catalogusnr.777) Het uitzonderlijk werkje van de Saint Genois komt niet voor in de catalogus van Vander Haeghen.
Het bevat daarbij op één appart ingebonden blad de originele pentekeningen van A.P. Sunaert, die gediend hebben voor de illustraties in het boek. Op de achterzijde van deze tekening staat met potlood geschreven: 'Dessins originaux de Mr. Sunnaert (sic)'.
Op 14 november 1850 gaf baron Jules de Saint Genois een literair-muzikaal en poëtisch avondpartijtje waarop enkele vrienden van de Vlaamse letterkunde en Schone kunsten elkaar vonden. Er werd afwisselend gemisiceerd, gezongen, gedeclameerd en voor de vuist gedicht. Francies van Geert, Luitenant-kolonel op rust, bekend voor zijn Gentse grappen, “en de uitmuntende wyze waerop hy kluchtjens en vertellingen kon voordragen” gaf er op de hem zo eigen en vlotte wijze enkele verhaaltjes ten beste die hij onderstreepte met mimiek en gebaren zodat een echte toneelspeler het niet beter zou kunnen.
De Saint-Genois omschrijft hem als volgt:
' De man was een oud braef militair, die veel gezien, veel gehoord en veel onthouden had. Hy begon dus het een en ander van den verleden tyd te verhalen, zoodat iedereen zich rondom hem met belangstelling en nieuwsgierigheid schaerde en hem met de grootste aendacht aenhoorde.
Naturelyke eenvoudigheid en geest, waer gevoel en diepe kennis van het menselijk hart kenschetsen de verscheidene vertellingen die zo liefelyk uit zynen mond vloeien. Hy sprak met zoo veel gemak en schilderde zoo eigenaerdig, dat men zich door het oorspronkelyke der tooneelen, die hy ons voor oogen legde, tevens verlustigd en diep getroffen voelde. Zyne gebaren en de sprekende bewegingen van zyn gelaet versterkten overigens uitnemend veel den indruk zyner woorden op de toehoorders; men zou hem voor den held genomen hebben van ieder zyner verhaelen. Het scheen ons allen dat hem geen tooneelspeler, in dit oogenblik, had kunnen evenaren!'
Een van die verhaaltjes was De Grootboekhouder van Lieven Bauwens met als thema: schoenmaker blijf bij uw leest. Deze uitspraak deed de beroemde Griekse schilder Apelles ten tijde van Alexander de Grote. Toen hij een van zijn schilderijen tentoonstelde kreeg hij van een schoenmaker een opmerking over een van de sandalen op het schilderij. Apelles veranderde die. Toen de schoenmaker daarna ook nog over andere details opmerkingen maakte, zei Apelles; “Schoenmaker, blijf bij uw leest en bepaal je bij de dingen waar je verstand van hebt”, schrijft Plinius.
Het verhaal viel danig in de smaak, ook bij de gastheer, dat hij het verhaal optekende.
“Er lag daer zoo veel geest, zoo veel luim, zoo veel echte “vis comica” in gesloten, dat zy aller aendoening wekte. Hoewel in de grond eene alledaegse grap, kwam my deze vertelling, - door den spreker uitgegalmd zynde,- zoo recht lief, zoo gevoelvol voor, dat ik aenstonds het voornemen opvatte haer aen het papier toetevertrouwen en in het licht te geven, met zoo weinig wyzigingen als maer een opstel vereischt. Misschien zal dit verhaal, by het lezen, een deel van zyne eenvoudige sierlijkheid verliezen welke de plaetselyke tongval waerin het voorgedragen werd, er aen gaf. Doch blijft het in de grond zijne Vlaemsche echtheid bewaren en derhalve ook het kenmerk van eene eigenaerdige bron.
De spreker zal ons verschoonen indien wy de taek zoo gebrekkig uitvoeren; wy zyn slechts aen onze herinnering overgelaten; by eene volgende gelegenheid zullen wy eenen snelschryver bespreken, opdat de vertelling van de geestigen verhaler onverminkt voor zyne toehoorders bewaerd blyve.”
Baron Jules de Saint Genois, Gent, 31 december 1850
Toch spijtig dat onze baron geen Gents kon. Maar niet getreurd. In de lente 2000 zette ik mij aan het werk om het weinig bekende verhaal dat twee van mijn grote interessepunten aan mekaar koppelde, nl. Industriële archeologie (Lieven Bauwens) en Gents dialect (...de plaetselyke tongval waerin het voorgedragen werd...) zoals de Saint-Genois schrijft, met zo weinig mogelijk wijzigingen naar het Gents te transponeren en samen met de originele tekeningen terug onder de Gentenaars te brengen.
Geboren in 1944 in de Volkskliniek op een booscheut van ‘t Patershol, ‘t Gravenkasteel en “‘Tsjoak” op de Vrijdagsmarkt, groeide ik op in de arbeiderswijk van de Plezante Veste tussen de Muide en ‘t Rabot. Een waterwijk begrensd door Het verbindingskanaal, de Tolpoort, de Nieuwe Lieve en het voormalige Rabotstation. Daar leerde ik al vlug een mondje onvervalst Gentsch klappen en ontstond midden deze industiebuurt mijn liefde voor de volkstaal, de industriële cultuur en de bewogen sociale geschiedenis van deze arbeidersbuurten.
Huufdstuk 1
Op de Groenen Briel stond ‘t Kluuster van de Chartreuse, woar da Lieven Bauwens d’ ieste katoenfabrieke oprichtege. Doar wirktege’r mier of twieduust man. Manne, vrouwen en kinders, wonnen doar, joare lank, hulder bruud. De schuunste katoen-lijnwoade, bazijn(1), percale(2), piqué(3) en neteldoek(4) wierde van doar over de morte van guul Europa verspreid en vermierderdege zuu de roem van de Vloamsche wirkzoamheid.
Azuu een uitgebreide neerijnge verplichtege, gelijk dadde wel keunt pijze de fabrikant tot ‘t onderhêwe van tefrentene(5) schrijvers en klirke, dien moeste zurge veur de verzendijnge van goederen en brieve. In guul Gent was ter gien kantuur woar dander mier bediende wirktegen of doar. En over da legerke pennelekkers was de Gruutboekhêwer de gruten boas.
Al die klerke wirktegen in een gruute ploatse woar da iederien aan toafels zat of aan lesseneers dien bedekt woare mee groen verslete loake. Doar moest iederien zijn eige werk doen, uitgenomen de Gruutboekhêwer die in een apoart bureautsje, doar nie verre van, alliene wirktege en azuu een beetsje een geheim personage veur d’ andere was.
Ze zaten allemoal in een grute lankwirpige zoale, een stukske van de refter van ‘t vroeger kluuster, mee spitsbogige vijsters(6), kunstig gemoakte gewelfsels en mure zuu kêwd of ijs en zuu bluut of de rotse...
't Sloeg negene. De klirke - gelijk alle klirke van de wereld - kwame binnengedrenteld(7), babbelend over koetses en kalfkes, binst danz’ huldere vuile, mee int bespijte kiel, van de kapstok hoaldegen en zettegen hulder op ‘t gemak op hulderen huugen hijtene stoel nere om aan ‘t werk te beginne. De grute boeke wierde opegeslege, de brieven uit de duuzen en de schove g’hoald. De penne begosten over ‘t papier te kriebelen en te krabbele dadder kiekevlies zoet van gekregen hên. Iedereen was aan ’t werk, oas in iene kier de deuren’ open vloog en meneer Jan, den opperklerk, den bureau binnenstaptege.
- “Wel nu, jongens, gij weet het nieuws?!” riept hij nogal stuurs, “Van Brecht es duud!”
- “Tsjeefken, onzen êwen Gruut-boekhêwer?” riepe z’ allemoal t’hupe(8). Ze woare van huldere stoel rechtegesprongen en van krejeuzeteit(9) noar den opperklirk gelupe.
- “Hij es duud”
- “Dat hij rust in vrede.”
- “Hij hee ons lange genoeg gekluut”
-”Moar wad hee da veintse tons g’had?!”
- “’t Schijnt dat hij verlede nacht gestorven es.”
-”’t Bustwoater(10) misschien. Sedert nen tijd zagt er hij ellendig luulk uit.”
-”En moelijk dat hij was: niets was ter welgedoan, ‘t was altijd te kort of te lank, t’ hiet of te kêwd, ‘t was nuut nie rap genoeg, altijd preutele, nuut gien vriendelijk woord.”
- “ Ah , ‘k wete nie ofdat hij mij uut ne goeiendag gegeven hee!”
-”’k Hè zijn stuurmuile(11) nuut en van ze leve zien lache...”
- “Ik uuk nie.”
-”Ikke wel, oas’t hij zijn uurdjes(12) getrokken hoa. Tons kwoamt er zuu iets gelijk een grijnzijnge(13) op zijn leppen en ‘k moe ’t bekenne: hij wierd tons nog luulker.”
- “Kom gaste, zijn lijkrede es nu al lank genoeg” zei mijnheer Jan. “Hij hee zijn hijtene kostuumen aan(14), loat hem nu moar g’rust.”
- “Hij zal ons gien kwoad ne mier doen.”
- “Me zulle noar zijn begroavinge goan.”
- “En zijne lijkdienst bijweune!”
Zuu luidege de redekoavelinge(15) van de klerken in den bureau van Lieven Bauwens, oas Sies zuust op de koer verbij de vijster passeerdege en vriendelijk, gelijk noar geweunte, de klirke ne goeiendag weinstege.
Sies Van Oost was een veintse van den êwen tijd. Al twieëndertig joar wast’ hij bediende van de famielde Bauwens en uuk hoa zijne langen trêwen dienst hem ‘t recht verliend om veel dinge te meuge zegge die nen andere nog nie zoe meuge peize. En om te stijter wast hij desnuuds in zijn zegge omdat hij zijn miesters ierbiedigde en wrie verkleefd was. Doardeure stond hij op ne pjee-de-stal(16) onder d’ huisgenuute van den beroemde fabrikant. Iedereen zagd’ hem gere veur zijn menschlievend herte, rondbustigheid en zijnen deugdzoamen oard. Oan z’ hem ts’morgens zoage toekome groeteg’ iedereen hem wree beleefd en zei:
- “Goeien dag Sies.”
- “Sies, hedde gij goe gesloape?”
-”Sies, de kaffee es kleer!”
Sies beantwoordege al die vriendelijke groetenisse mee een lachend weze(17). Hij hoa veel vrienden omdat hij gienen overdroager en was, giene vleier, giene nijdigoard. Achter den boas en den Gruutboekhêwer wast er niemand die mier aanzien genoot ofte jij en niemand benijddeg’ hem da, want Sies moaktege doar gien misbruik van om d’ andere bedienden doar 'tort'(18) mee te doen.
Wast er ne road te vroagen: ‘t was bij Sies dan ze moesten zijn. Wast er nen dienst of een veursproake nudig, ‘t was op Sies dan ze rekendege. Integendiel tzelfs: wast er iets gebeurd dat Meniere kwoad gemoakt hoa, Sies hoa altijd een goe woord over om den misdoadiger bij zijne miester te verschune.
- “Hij hee ‘t nie opzettelijk gedoan!” of
- “Hij es nog jonk en hij hee nog weinig ondervindinge van den dienst.” of
- “Hê verduldigheid, Menhiere, da zal wel betere.”
Zukke en andere woorde gebruiktege den êwe koetsier om zijnen boas te kalmeren en te poaje. Niemand behertigdege mier de belange van zijnen boas of tejij . Liever dan hem tekort te doen, zoet hij zij eigen geslachtofferd hên.
Wat da zijn uiterlijk aanging: Sies Van Oost was een klein, dik veintsje mee dikke kurt’ oarmkes, dikke schune broaje(19) en poezelachtig’ hande. Ge zaogd hem al van verre kome mee zijn kort nankijnene(20) broekske da zijnen buik nog mier dee uitsteken en woarover dat hij, onder ‘t verrichte van zijn doagelijks wirk, ne ruujen baejen(21) lijfrok(22) droeg.
Wat dat er hem een bijzonder veurkome gaf was zijn klein giestig huufdeke, guul wit gelijk ofdat hij geweune was hem van hoar-poeier te bedienen en dat schuddebollend op zijn schêwers stond, precies ofdat hij altijd ja wildege zeggen. Hij droeg twee gruute zelveren uurrijnge(23) en zijn ruuje koake bleusdegen gelijk vessche krieken en zijn bleekblêw’ uge blijnktege zuu vriendelijk dat ‘t contentement op zijn weze geschreve stond. Doarbij hoat hij nog een florisante(24) gezondheid en een wirkzoamheid woar dander veel jonge gasten een tsoepke kosten aan zuige(25).
Om zijn portret af te moake moem’ er nog bijvertelle dat hij nie al te veel verstand hoa en nog minder onderwijs genoten hoa, zuudat hij nogal lochte van geluuf was en soms koste bij hem een lochte nijginge tot verwoandheid bespeure woarmee dat er somtijds, niettegenstoande zijn veurtreffelijk’ hoedoanighede, onder de bedienden van ‘t huis, gelache wierd oast hij weeral ne kier de simpelen uitgangen hoa.
- “Sies, g’ hed zekers wel g’ huurd da mijnheer Van Brecht gestorven es?”
- “De Gruutboekhouwer, mijnheer Adolf... Ah, ‘k hê 't zuu straks den boas hure zegge tegen Jelle, de miesterknecht. Wie van d’ Heeres goat er nu verheuvere(27)?”
- “Ja, Sies, dad es de vroage...”
- “Wel, mijnheer Jan, dat goa zuu een opschuiverke veur u zijn, nie woar, liefhebber van ‘t gebakke meel(28)?!”
- “Ja, en tons klemme(29) wij allemoal achter hem op!” riept de jongste klerk, die al een half ure een pleksken op zijn papier aan’t uitschrepe was.
- “Joamoar, dad’ es in ‘t guul nog nie zekerst,” hernam den opperklerk “het Gruutboekhêwerschap es toch een weerdigheid die fel zal afgeluupe worde(30)...”
- “Ik kenne doar nietmendalle van... Heeres, ik luupe noar mijne stal. Bruin en Mietsje hên hulderen hoaver nog nie gekrege.”
- “Zeg ne kier, Sies, blijf nog een beetse, joengene, g’ hêt ommers al den tijd... Moar ‘k pijz’ op iets... hoe komt da, dadde gij, die hier nu al zuu lank weunt, nog nuunt verheuverd zijt?”
- “ Awel, joat, ‘t es woar. Mijn vrêwe zoaliger hee’ t mij uuk dikkols gezeid.”
- “Es dad al gien tweeëndertig joar dadde gij de peerden van ‘t huis voert?”
- “Om u te dienen, mijnheer Jan, en ‘k hè nog moar ien koppelken op stal g’had.”
- ”En hedde gij zuu nog nuunt aan Meniere gevroagd om nen huugere post te beklien?”
- “Ah, bijlange nienoak! Wa zoe Sies doarmee moete doen? Hij zit al huuge genoeg op zijnen bok oast hij mee den boas uitrijdt. Meniere betoald mij in tijds, ‘k hê eten en drinke zuuvele ofda’ k wille, mijn peerde zijn de broafste en de zachste bieste dien der in guul Gent zijn...”
- “Ja, ja, dad es al goed,” antwoordde Menier Jan, die een uugske trok noar zijn moate “moar iederien zoekt toch een beetse veur zijn eige te verbetere en da kik tweeëndertig joar in huis koetsier woare, ‘k zoe toch wille verheuvere...”
- “Ik zegge nie dadde gij gien gelijk hêt, menier Jan,” zei den êwen dienstknecht een beetse mijmerend. “Moar dad es wel oardig, ik pijze doar nuunt op.”
- “Luistert, Sies, ‘k veurzie ’t, niemand van ons zal de post van Tsjeefken Van Brecht bekome. Ge zult het zien, jongens, ter goad hier een vrênd gezichte inkomen en op mijn woord, da stoat ons nie wrie aan. Sies, hedde gij soms geen goeste veur de post van Gruutboekhêwer te beklien?”
- ”Ikke, mijnheer Jan, moar om de liefde Gods, wilde gij een beetse mee mij lache dan?”
-“Moar in ’t guul nie, Sies, doarveuren en zien wij u te gere. ‘k Miene kik da wrie serieus. Wilde gij Gruutboekhêwer worde, ja of nie?!”
- “Moar mijnheer Jan toch, ...” stoameldege den êwen duts, in wiens hesses(31) allengskes(32) den ierzucht wa begost te bronsele.
- “Oasde toestemt zulleme bij den boas een woordeke veur eu ten beste doen. Ge zij wel al tsestig joar, moar dad en es in ‘t guul gien beletsel veur Gruutboekhêwer te worde.”
- “Ah, doarveure, menîer Jan, ‘k magge’t stijt zegge: ‘k ben God zij dank nog goe genoeg. Sies es nog altijd gezond, kloek en wel te passe!”
Bij zuu een naïef antwoord wisseldegen de klerken onderlijng ne grimlach, moar de koetsier was te vele mee ‘t veurstel bekommerd om doar uuk moar iets van te mirke.
- “Allez kom, Sies, woarveure zoede gij da postsje nie keune beklien da joarlijks drijzuuzend frank opbrengt?”
-”Drijduuzend frank! Verdeekelinge(33). Dad es wad’ anders of mijn twintig ponde joarwedde... En doarbij, wat dat Tsjeefken Van Bracht kost, da zal kik toch uuk wel keune zekerst? ‘k Hè nuunt gezien wat dat hij doar vanachter in zijn kabinetse dee, ginter vanachter in zijnen bureau moar ‘t zal woarschijnlijk toch nie al te moeilijk geweest zijn want ‘k en hê hem nuunt en van ze leven mee nen druppel zwiet op zijn weze zien rondlupe. Dat kan ommers nie lastig zijn.”
- “Da blijf gezeid hin, Sies.” antwoordege mijnheer Jan, die al de moeite van de wereld dee om nie dubbel-t’hupe te pleuje van ’t lache. “’k Zal der vandoage nog den boas over spreke om u aan te bevelen. Gij meugt tons morge nie vergete veur bij hem te goan en da zoakske zal rap in de sjakoche(34) zijn.”
Doarop trokt den êwe koetsier de koamer uit, het huufd al gebogen onder de gedachte van gruutheid die hem al veur de giest zweefdege.
- “Moar allez, mijnheer Jan, ge zij gij nie goed zekerst?” zei iene van de schrijvers, oas Sies weg was.
- “Loat mij doen, Victoor, me goan hem ne kier een goeie pere stove(35). Sies es een goe boaske, moar zijn verwoandheid verdien wel ne kier een leske. ‘t Kan nie beter passe. Me goan ons ne kier broaven ammezeere, oas Mijnheer akkoord es vaneiges. Allez, en nu allemoal aan ‘t wirk, jongens. Morge zulde de reste van ‘t verhoalijnkske(36) wel huuren en zien.”
Iedereen zetteg’ hem nere aan zijne lesseneere en achter een tijdse heerstege’r in den bureau de geweunlijke ruste en stilte, diet er altijd was binst de doagelijkse wirkzoamhede van de klirken.
Huudstuk II
In een klein saloentse op d’ ieste verdiepijnge van ‘t huis van Lieven Bauwens, gemeubileerd volges de stijve en kêwe smoak die in den tijd van 't Fransche keizerrijk bij ‘t versiere van d’ huize mode was, zat den bekende fabrikant aan zijn morgendeete, binst dat hij zijn papieren en binnengekome brieven aan ‘t leze was. Ter wierd op de deure geklopt...
- “Binne!...Ah, ‘t zijde’ t gij, Sies,” riep mijnheer Bauwens. “Wat est er jonge?”
- “Meniere,“ sprak de koetsier mee ontroerde stemme, binst dat hij zijn wit huufdeken een beetsje benijtschijterig(33) deur d’ halfg’opende deure stak.
- “Wel, kom tons g’huul binnen!”, riep den boas een beetsen ongeduldig. “‘t Es te kêwd veur zuu mee de deure halfg’opend te stoan. Es Bruin misschien ziek?”
- “In ‘t guul niet, miester, de bieste hee nog nuunt zuu gezond geweest.”
- “Tons es ’t goed, jongene, of es’ t aan Mietsje dat er iets scheelt? Want ge ziet er zuu bleek uit gelijk of dat er een ongeluk in mijne stal gebeurd es.”
- “In tegendiel, Miester, Mietsje es vandemorge deur de smet(38) beslege, me zulle ze vandoag’ in de woagene spannen om de boale katoen te goan hoale dien in ‘t pakhuis(39) veur eu toegekome zijn.”
- “Woarom komde gij mij tons vinden op mijn ontbijt?”
- “’t Es moar, Meniere, om u te zegge... of liever, nie,... ge keunt wel pijze...” en Sies hoaldege zijne neusdoek uit om ‘t zweet af te voagen da van zijn veurhuufd en zijn koaken afliep en hij hoestege zonder ophêwe, precies ofdat hij een wrieë vallingen’ hoa.
- “Joengene, ge moet eu soigneere(40)..., g’ hêt weer’ in den trok gezete”.
- “Meniere,...” hernam de koetsier veur den derde keer altijd moar mier en mier hoestend en puffend.
- ”Sa, wa betekent al da treuzele, Sies? Ge weet toch wel da mijn uugenblikke kostboar zijn?”
- “Menier, ik weune neu al tweeëndertig joar bij de famielde Bauwens...”
- “Da weet ik , Sies, en ‘k beschêw eu als nen broave getrêwen dienstknecht.”
- “Welnu, miester, ik zoe geere...” doch neu was de koetsier guul zijne kluts kwijt, zuudoanig dat hij mee gruut gedruis wel drij kiere zijne neuze snoot veur zijn antroasje(41) wig te steke. “...Ik zoe geere uuk ne kier verheuvere...”
- “Verheuveren! Joengene, in woarheid, ‘k verstoa eu nie...” geboardege Lieven Bauwens.
- “Ge goat mij sebiet wel goan verstoan, Miester. Ter es in de fabrieke een ploatsken open dat mij allerbest zoe passen en gelijk da’k doar zjuust gezeid hên, vermits da’k hier al tweeëndertig joar weune zonder verheuverd te zijn, komme kik eu da ploatske vroage.”
- “En da ploatsken es...?” sprak de miester mee ‘t serieuste weze van de wereld, precies of mijnheer Jan hoa hem doar nog nie van verwittigd.
- “’t Ploatske van Gruutboekhêwer, Meniere,” antwoordege Sies en hij sprakt die woorde zuu hoastig uit om rapper van de moeilijkheden af te zijn en hij begost were t’ hoesten en zijn weze mee zijne neusdoek af te wrijven om zuu zijn verlegenheid wig te steke.
- “Van Gruutboekhêwer?! Awel, Sies, op mijn woord, ge zij gij nog nie vies gevalle!”- “Mijnheer Van Brecht zaliger hee’t zuu lank geweest, miester, ‘k pijze da kik dad uuk een tijdsje zoe keune zijn.”
- “Al goe en wel, moar hedde gij doarveure de vereiste hoedoanighede?”
- ” God zij dank, Meniere, ter ontbreek mij niets: ‘k ben kloek, gezond en wel te passe.. Meniere Jan, den opperklerk, hee mij beloofd dat hij bij u een woordeke veur mij ging doen.”
- “Awel, Sies, me zullen der ne kier over peize. ‘k Goa eu doar nu zuu sebiet(42) gien antwoord op geve...”
- “Zuu, Meniere, peis gij tons ne kier op mij. ‘k Beloof eu van wrie mijn devuure(43) te doen. Ge meugt er op rekene!”
De koetsier trokt een beleefde schreve(44) en liept de koamer uit, zijn herte vol hope en zijn huufd zuu in de werre dat hij nie mier en wist ofdat hij van veure of van achter leefdege.
Noten:
(1) bazijn: (2) percale: (3) piqué: soort katoenen stof gevormd door twee op elkaar genaaide weefsels die samengehouden worden door stikselspuntjes die samen een tekening vormen of: dikke katoenen stof met tekeningen versierd die de echte piqué nabootsen.
(4) neteldoek: soortnaam voor katoenen weefsels in effen binding, van grof of middeldik garen. De naam is thans in onbruik. Oorspronkelijk uit netelgaren, later van lijnwaadachtig katoen of mousseline vervaardigd los weefsel.
(5) tefrente(ne): (6) vijster: venster, raam
(7) (binnen)drentelen: ww., ‘drentelen’ a. langzaam gaan: “deur de stad drentelen, noar huis drentelen”; iemand
achternalopen om te trachten kennis te maken: “achter een meiske drentelen.”
b.Traag of lui iets verrichten. Hier: langzaam, ietwat aarzelend binnenkomen.
c. ‘stoan drentele’: treuzelen
Afleidingen daarvan zijn: “nen drenter, nen drentelirre, een drentelesse, nen drentelkluut, een drentelkonte”. Een tekst uit Criminele Processen (1776 ) zegt hierover:
“...de deposante schreeuwde gy francken hont, ge sult nogh aen de galge waeyen, hetgonne hy hoorende, al drentende is wegh gegaen.”
(8) thuupe: (9) krejeuzeteit: (10) ‘t bustwoater: borstwater (11) stuurmuile: z.n., iemand met een stuurs gezicht:
Stuurmuilen: ww., een stuur gezicht zetten in “De Gecroonde Leersse”, 1718, (6) staat:“Waer is u tong? Wat’s dit? My dunct gy stueremuylt,
Siet voor u eer myn hand sich niet aen u vervuylt,”
(12) oordjes: dimin. mv. van oord of oort. Dit was een oud koperen muntstukje, aldus genoemd naar de munten die door een kruis in 4 hoeken of oorden verdeeld werden, het vierde van een stuiver. Dutour heeft het in 1563 over “oort of twalevaerd: un liard”. Elders: 2 duiten of 1,5 cent, ook nog 0,5 stuiver, of 2 negenmannekens of 18 mijten. 4 oortjes = 5 centen. In ieder geval was het een geldstukje van heel geringe waarde.
(13) grijnzinge: met een onnatuurlijke grijns op het gezicht, grijnslach. Honend, spottend of vals lachen.
(14)”hij hee zijn hijtene kostuume aan”: hij is dood. Het houten kostuum slaat op zijn doodskist. voor dood zij bestaan nog tientallen synoniemen: “Hij zal veur ons geen commiskes nie meer doen, zijn gat es kouwd, hij es zijn gat goan woarmen in d’ helle, hij es ‘t hoeksken omme, zijn pijp’ es uit, zijn wiek’ es op, hij ligt op zijnen bult, hij zal geen scheten nie meer loaten, hij hee zijn loaste schete geloaten, hij hee zijn konte gekeerd, nog eene die geen petoaters ne meer zal eten, hij hee gedoan mee zoaien, z’ hehn hem mee de loasten dienst loaten zinken (in de put), hij hee zijne goaper geloaten, hij es aan den hals gekomen, hij hee’t loaten liggen, hij es bij Geertsje, hij es versast, hij hee zijn moage gekeerd, hij es verkacheld, hij es mol, hij ligt onder de groene soarzje, hij ligt in de zijje (zijden binnebekleding van de kist), ter groeit gès op zijnen buik, zijn bobijntsen es op.”
“zijne klakker (hart) es gebosten.” Klakkers waren twee houten latjes die men tussen de vingers bespeelde door ze met de hand heen en weer te schudden. Wanneer zo’n klakker brak, klonk die niet meer.
“Hij es bij kiekepuut”. Jozef Jacobus Kieckepoost was in de Nederlandse periode aannemer en verzorgde o.a. ook het lijkenvervoer te Gent. Hij zette heel wat baanbrekende stedebouwkundige plannen uiteen in zijn “Ontwerp-Maeker van Oost Vlaenderen ofte kastelen in Spangiën” (1824), waarvoor men hem in zijn tijd gek verklaarde. Vele van deze ontwerpen werden nadien echter in onze tijd gerealiseerd.
“Hij es bij Pierlala”. Pierlala was de held van de Vlaamse volksliedjes, een legendarisch personage. Deze held staat op uit zijn graf telkens er zich een min of meer belangrijke gebeurtenis voordoet. Deze verschijning geeft hem dan de gelegenheid tot het onverbloemd zeggen van zijn mening via een liedje waarin hij een antwoord geeft dat slechts uit 2, 3 of hooguit 4 woorden bestaat, soms goed, soms vinnig, soms hekelend.
“Hij zal in Blijenberge begroaven worden” betekent: men zal om zijn dood niet treuren, men is er blij om. Ondanks het feit dat Blijenberge een denkbeeldige gemeente is, bestaat er wel een klooster met die naam buiten Mechelen.
“Hij es noar Bataklava”. Balaclava is een Russische havenstad waar in 1854 het beruchte gevecht plaats had tussen Russen en Engelsen, waarbij deze laatsten met zwaar verlies werden afgeslagen, zodat in beide kampen massa’s doden vielen.
(15) redekoavelinge: redenering
(16) pjeedestal: (17) wezen: z.n. aangezicht: “’k zag het op zijn wezen. Zijn wezen stoa mij nie vrend”.
(18) tort: (21) baejen: baai: van baai gemaakt: aan beide zijden geruwd zwaar wollen of katoenen flanel, eenkleurig of gemêleerd. Werd vooral gebruikt voor onderkleding. Wordt in het Gents ook gezegd van bruinrode paarden: “een baai peerd”
(22) lijfrok: soort kledigstuk. Hier: rok met daaraan bevestigd lijfje of: jas met lange panden. Wordt ook gebruikt in de betekenis van borstrok voor kinderen.
(23) uurringen: oor-ringen: oorbellen: een oude traditie bij koetsiers en zeelieden
(24) florisante: (25) “ieverst een tsoepke keunen aan zuige”: er een voorbeeld kunnen aan nemen.
(26) “de simpelen uithangen”: zich simpel, een beetje dom gedragen.
(27) verheuvere: heuver = hoog: verhogen (hier - in rang).
(28) “liefhebber van ‘t gebakken meel zijn”: graag brood op de plank willen, graag veel geld verdienen.
(29) opklemme: opklimmen: synoniem van “verheuvere”: verhogen in rang
(30) “die fel zal afgeluupen worden”: er zullen veel kandidaten op afkomen, het is een fel gegeerde post.
(31) hesses: hersens
(32) allengskens (ook in A.N.) en allengs (ook in A.N.) betekent stilaan, langzamerhand, gaandeweg, van lieverlede. Allengskens: drukt het langzame, onmerkbare van de werking of toeneming sterker uit dan allengs.
(33)verdekelinge: verdorie. Bastaardvloek, synoniem van “(God)verdomme(linge), verdokke(linge), verdeemme(linge)”
(34) sjakoche: (35) “een pere stoven”: een peer stoven. Syn.: “iemand nen oap schildere, ne kluut. aftrekke”, een loer draaien, hem erin luizen.
(36) verhoalinkske: verhaaltje
(37) benijtschijterig: vreesachtig; daarvan zei men: “Hij es benijt van zijnen eigen schuduwe” of “die benijt es, zie overal spuken”; benijt = bang. Daarvan afgeleid zijn: benijtelijk, benijterik, benijtigheid, benijt(e)schijter, benijtschijterigge, benijtmoaker.
(38) smet: smid.
(39) pakhuis of enterpôt: Toen in 1792 de Coupure “door den Akker” (Ekkergem) werd gegraven, had men dringend behoefte aan een plaats om de goederen op te slaan. In 1779 bouwde men daartoe “den Keizerlyken Entrepôt” aan het groot bassin op de Coupure, voorzien van een “wippe” of kraan. Het bleef in dienst tot 1852 waarna het eerste deel afgebroken werd voor het blindenhuis of Instituut Van Caeneghem. De rest verdween in 1865. De ‘wippe’ of loskraan werd in 1885 verkocht.
(40) soigneren: (41) entroasje: Zo kent men in het Gents nog het gezegde: “zijn antroase afdrinke” en de uitdrukking: “verschieten es uuk een antroasje”.
(42) sebiet: ook ‘subiet’ (43) devure: a.naarstige poging om iets goed tot stand te brengen; “een teken van devure; op zijn devure zijn. Zijn devure doen”
b. plicht: op zijn post zijn. In Criminele Processen (1787) lezen we: “...den onderschreven nachtwaecker sijnde ten twee uren en half up sijne devooren in de vrouwebroers straete (Patershol), verclaert...”
(44) “een beleefde schreve trekken”: een figuurlijke streep trekken onder datgene waarrmee men bezig is, stoppen.
Huufdstuk III
De klirken woare broaven aan ‘t werk op hulderen bureau, den ienen in zijne kladboek, den andere was nen huup mee brieve van de fabriekant aan ‘t overschrijve, nen andere zat zijn penne te snijje, nog nen andere was zijn noagels aan ‘t uitkuische, zuudoanig dadd’ een muis kost hure lupen in den êwe refter.
Al mee ne kier vloogt de deuren open en koetsier Van Oost, liept aangedoan binne, bevend van genoegen en contentement.
- “Menier Jan, g’ hêt mij gelukkig gemoakt,” riept hij luidkeels uit, binst dat hij noar den pupitter van den opperklirk liep gelijk ne kleine joengene. “Den Boas hee mij Gruutboekhêwer genoemeerd.(45)”
- “Ah, moar dat es wel zie! Moar dad’ es rechte wel” riepen al de schrijvers t’hupe, luije genoeg da’t ventsje zijn uures der hoast af viele van ‘t lawijt.
- “Ja, Sies, en nu goad’ ons moete trektere gelijk da’t moe zijn, hein!” En den iene pakteg’ hem bij zijn huufd, den andere bij zijn lijf. Ze kusteg’ hem, ze staken hem noar omhuge en lieten hem zijn bewegijnge nie miester.
- “Ja, jongens, ja, ... Moar om de liefde Gods, moak zuveel leve nie, ‘k hure of ‘k en zie nie mier... Joa-jik(46), ‘k zal hulder allemoal trekteere(47) in ‘t Strop(48) mee ne woaterzeuj(49) die van gien gekapt struut zal zijn zulde!(50)”
- “En hoeveel flassche witte wijn?”
- “Zuvele of dadde gij moar keunt drijnke. Ik nuudeg’ al mijn vrienden uit op de fieste en ‘k goa op gien halve krune mier of minder zien.”
Tot zuverre hoa Menier Jan, den huufdklirk, nog gien woord keune spreke. De vergoaderijnge trok mier op nen huup mee uitgeloate schoolkinders dan op bedoarde bureauschrijvers. Eindelijk kwamt hij mee een serieus gezichte van zijnen huge stoel af, tèrtege(51) tot in ‘t midde van de koamer, vroeg een uugenblikske stilte, buigdeg’ hem ierbiedig veur de koetsier en sprak op de volgenden tuun:
- “Menier de Gruutboekhêwer, aanveerd hier de hertelijke gelukweinsche van euw medegezelle in het kantuurleve. Wij hopen in eu veel mier ne vriend dan nen overste te zulle vinde. Me zulle mee alle meugelijke middels trachten euw welwillendheid te verdienen en ons beste te doen om eu in alles te behoage. Ik hê gezeid.”
Sies, die hem aan al die complemente nie verwachtege, bezag eerst den opperklirk mee grute verwonderijnge, gelijk een koe die veur den ieste keer nen trein ziet, moar stillekensaan kwam ter nen genoeglijken trek over zijn vriendelijk wezen en van tussche zijn bevende leppe kwam ter nen ietwat onnuzele lach die nog vuurtduurdege tot wanneer dat de redeneere mee zijn toesproake gedoan hoa.
- “Allez, nu moede gij antwoorde...” fluisterdege Victoor, de jongste klerk, hem in zijn uure. “Ge zij nu Sies de koetsier nie mier, moar den eerste ambtenere op den bureau van Menier Bauwens.”
- “ Eh,... wa... wa moe kik zegge?” stoameldege Sies, die hem al moar mier op zijn ongemak begost te voele. En de courage zaktege al langst om mier guul in zijn schoenen oast hij Menier Jan zag, die mee ‘t serieuste weze van de wereld stond te wachten op ‘t antwoord van Van Oost.
- “Spreek moar, Sies, alle woorde zijn goed.”
- “Menier Jan, Menier Victoor en gij allemoal mijne Heeres, ik ben wrie content... bedankt, ‘k goa mijn devuure doen... ‘t es da nie da’k wil zegge... ‘k zal den bureau oppasse gelijk mijn peerde, ge zijt allemoal goeie jonges.”
- “Wel, wel,” riep Menier Jan uit, die nu een beetsje compasse(52) mee de verlegen toestand van de goeie grijsoard begost te krijgen en een einde aan’t gesprek wildege moake. “Mee euw goedvinden zulle me eu morgen in eu nieuwe functie plechtiglijk installeere. Dad’ es ons plicht.”
- “ En wa moe kik doarveure doen?” vroeg Sies, die were wa op zijn pleujen begost te kome, nu dan ze’ hem were geweun aansprake.
- “Da zulde gij morge te negene wel wete. Doe moar uw koeferkleers(53) aan, me zullen eu op eu koamer komen hoale.”
Huufdstuk IV
Tsananderendoags, tsmorges vroeg, veur dan al d’ andere bedienden op woare, stond den êwen Van Oost uitgekamd en opgebusteld te blinke: tupschoenen mee grute zijjene strekken(54), blêwe gestreepte kijsses(55), een donkergroene fluwielene broek tot aan de kniens mee zelvere gespe vastgemoakt, ne zijjene sjaal mee schitterende blomme, zijnen board glad geschore, zijn snieuwwit hoar schuune gekamd: niets ontbrakt er aan zijnen ienvêwdigen moar sierlijken optooi.
‘t Hoa nog moar zuust negene geslegen, oas de twie jongste klerke Sies kwoamen hoalen. En ze brochten hem in ‘t middent van de veurzoale woardat d’ eetkoamer van Mijheer Bauwens op uitkwam. D’ ander klirken, de huisbedienden en ienigste vrienden van Sies stonden doar verzoameld en op ‘t uugenblik dat hij binnenkwam, gaven z’ hem guul plechtig ne schuunen boekee(56) blomme.
G’huul aangedoan en diepe getroffe bedanktege Sies hulder al hakkelend(49) mee ne vriendelijke glimlach. Menier Jan, den opperklirk, deed een stapke veuruit.
- “Mijnheer de Gruutboekhêwer” zeit hij, binst dat hij Van Oost tege de muur zettege, “blijft doar stoan... Ja, azuu, rechtover de deure van Menier zijn eetkoamer. Verzet een beetsje uw voete tot dan der zuu à peu pree(58) twie vuiste tusschen keune... Goed. Nu de twie handen omhuuge veur de bust, de vijngers binnenweers en de duimen noar buiten gestrekt... Goed, wrie goed! Uw huufd rechten hêwen en nu nie meer bougeere... Stoade gij nu fiks op de post?”
- “Joa-ik” was ‘t antwoord van Sies, die in ‘t guul niets van da spel verstond.
- ”Victoor, breng nu de Gruutboek,” zei Menier Jan.
De jonge knecht gehuurzoamdege, staptege veuruit en brocht den opperschrijver ne grute zwoare foliant, die noarvolgest dat er hij uitzag, ne Corpus Juris(51) of ne kuurboek(60) moest geweest zijn.
- “Sies, hier begint de proef,” hernam mijnheer Jan op plechtigen tuun. “Ge moet dat een beetsje zien als een stoalke van uw toekomstige bedienijnge.”
En binst dat hij dat zei, steldege den opperklerk den wandrochtige foliant op Sies zijn uitgestoke duime, zuudoanig dat den opengeslegenen boek achterover tegen ‘t veurhuufd van de koetsier leundege. Sies bleef pal gelijk ne rots stoan en durfdege bijkanst nie meer oasemen(61) of bougeere(62).
- “Wij groeten u, Gruutboekhêwer van Menier Bauwens,” riepen al de aanwezigen in kuur, binst dan ze thupe buitengijnge. En onze goeie Sies, die nu ne levende pupieter(63) geworde was, bleeft doar alliene stoan, gelijk een moarbele(64) standbeeld.
Een tijdsje noardien gingt de deure van d’ eetzoal’ ope. Menier Bauwens, die natuurlijk in guul da lolleke deftig meespeeldege, op veurwoarde da ’t nie te lank zoe dure, staptege de veurzoale binne.
- “Ah, Sies, ‘k zie dad al in bedieninge zijt.”
- “Ja, boas, om u te diene,” antwoordege Sies Van Oost trots en vergenoegd.
- “En hoe stelde’t?”
- “Goe, allerbest, boas, ge zied’et: ik verroere nie...”
- “Awel, joengene, da was ‘t minste wa da kik van eu verwachtegen uuk.” en de fabrikant dee ofdat hij were in zijn eetzoale binnengijng, moar hij bleefd aan de deure stoan wachte mee de klirken, om ‘t einde van de lolle mee te moake. Een beetsje loater kwam Triene, ‘t keukenmeisse(65), de zoale binne.
- “Proficiat, Sies, ge stoat doar vast en fiks gelijk ‘t Gruut Kanon op de Vrijdagsmort!”
- “Ja, ja, ‘k zal ‘t zuu nog lank hêwe stoan.” Doch aan de krampachtige bewegingen van zijn vingers kostte gemakkelijk zien dan zijn hande moe wierde. Ienigte uugenblikke verliepe were veurdat er iemand passeerdege. Menier Bauwens en de klerken stonde nog altijd noar “den boek-hêwer” te kijke want den diene kost hulder toch nie zien, mee zuu een blafte van een schutsel veur zijne neuze.
- “Verdeekelijnge,” groldege de Sies een beetsen ongeduldig, binst dat hij zijne rechtervoet verzettege, “dienen boek es zwoar... Oas da lolleken hier nog lange goat dure, krijge ’k de krampe... ‘t zulle mijn vingers zijn dien nie goed uitgestrekt zijn” en den broave goegeluuvige grijzen tsol(66) probeerdege zijn hande wa gemakkelijker t’ hêwe. ‘t Meisse kwam were...
- “Nog altijd op dezelfste ploatse, Sies?”
- “Joa-ik , Triene, om de woarheid te zeggen en nie te liege, oas dad’ hier nog een tijdsje goa dure loate kik hier dienen boek valle...”
- “Moar, allez, Sies,” antwoordege ‘t meisen , da’t spel meespeeldege, mee een geveinsde verontwirdegijnge “Zijde gij niet beschoamd veur den iersten dag dadde gij gruutboekhêwer zijt?!”
- “Beschoamd, beschoamd, ge zeit er wel mee, dad es rap gezeit. ‘k Zoe eu ne kier in mijn ploatse wille zien...”
- “’t Es meugelijk, moar tons zoe kik uuk de joarwedde van Gruutboekhêwer trekke.”
- “Triene, wilde gij mij een klein plezier doen?”
- “Ah, bij joa-ik, Sies.”
- “Roep ne keer Meniere.”
- “Veur wat dadde? Mijnheere es bezig aan zijn affaires(67).”
- “Roep Mijnheere, zegge’k eu,” hernam Van Oost mee angstig ongeduld, “ik wil hem een woordeke spreke.” moar ze liep grimlachen wig en liet Sies alliene aan zijn zonderlijnge martelijngen over.
Den duts begost echter onder zijne lastigen toak te bezwijke. Schoamte en schrik veur plichtsverzuim woare ‘t ienigste dat hem nog tegenhield om diene reusachtigen boek uit zijn hande te legge. Want Sies was nog zuu nen betrêwboaren bediende uit den êwen tijd die liever zijn leve hoa geloaten of aan zijn plichte te kort te blijven.
Moar nu begost de courrage(68) toch wel stillekes in zijn schoene te zakke, want d’ ongemakke begosten hem t’ overwinnen en ‘t spandege... ‘t Zweet liep van zijn koake, den foliant trildege op zijn uitgestrekt’ handen en zijn biene beefdege gelijk riet woardat de noorderwind deurewoaidege.
- “Meniere! Meniere!” riept hij mee flêwe stemme. “God, God, wa goat da worde?”
- “ Genoeg...” zei Menier Bauwens in stilte tegen de klirken die mee hem in ‘t deurgat stonden. “De lesse hee lank genoeg geduurd. ‘k Beginne een beetse compasse mee hem te krijgen.”
- “Meniere!...Om de liefde Gods!” mompeldege Sies mee een ei in zijn broek.
- “Wad’ est er, Sies” antwoordege de Miester, en hij geboardege dat hij mee zijn klerken op ‘t geroep van Sies uit de koamer kome lupe was.
- “Meniere, ‘k geve mij over... Ik kanne... ik wil euwe Gruutboekhêwer nie zijn”
- “Hoe komt da neu, Sies?”
- “ Toe, kom mij helpe, ‘k kan’t nie mier hêwe!” hernam de koetsier op jammerlijken tuun.
- “Menier Jan, neemt hem zijnen boek af!” beval Menier Bauwens.
‘t Was tijd. Nog een momentsje loater en onze Gruutboekhêwer zoe in een huupke(69) gestuikt zijn. ‘t Veintsje zagt er zuu dierlijk uit dat de Miester hem een glas wijn deed drijnken en hem op ne stoel liet zitte.
- “Och God,... dad hoa kik nuunt gepeisd” stoameldege de koetsier oast hij een beetsen op zijn pleuje gekomen was. “Hemelsche deugd, es mij da een peerdewirk!“
- “Sies, dad es een leske. Ze zeggen toch altijd: schoenmoaker, goa buiten euwe liest nie.”
-”Ah, vaneigest, boas, liever honderd joar bij de peerden of een half ure mee dienen luulken boek in mijn hande. Ah, da verwonderd mij in ‘t guul nie da Tsjeefken Van Bracht moar twintig joar Gruutboekhêwer geweest es en nog, om ‘t zuu lank te keunen zijn moet dat toch een stoalene veintsje geweest zijn zul... Ik hê der in ieder gaval een broek van aan(70). Tweeëndertig joar benne’k neu koetsier en, oastemblieft, boas, ‘k vroag eu om het te meuge blijve...”
- “Ah vaneigest, Sies en ‘k zal tzelfs eu joarwedde mee drij ponden gruut opsloan. ‘k Zal wel elders nen Gruutboekhêwer zoeke.”
Noten:
(45) genoemeerd: benoemd
(46) Joa-jik: ja, natuurlijk. Deze vorm wordt gebruikt als versterking van de bevestiging (of de ontkenning)
joa-jik (ja-ik) nee-noak (neen-ik)
joa-che (ja-gij) nee-che (neen-gij)
joa-jij (ja-hij) neen-hij (neen-hij)
joa-me (ja-we) nee-me (neen-we)
joa-che (ja-gij) nee-che (neen-gij)
joan-se (ja-ze) neen-se (neen-ze)
(47) trekteren: (48) “in ‘t Strop”: de voetnoot in het boek stelt: “Eene vermaerde herberg van dien tyd, buiten de Heuverpoort, thans een zothuis.”
(49) “...mee ne woaterzeuj : waterzooi: typisch Gents streekgerecht. oorspronkelijk van allerlei soorten riviervis, groenten en room, nu op basis van kip.
(50) en ‘t zal geen gekapt struut zijn zul!”: en het zal geen rommel zijn hoor!”
(51) tertege: verl.tijd van w.w. terten, stappen, treden. “hij tert in de moore; hij tertege op mijn tenen”
(52) compasse: (53) koeferkleers: kofferkleren. Het beste pak, de “zondagse kleren” werden in een koffer bewaard en slechts bij speciale gelegenheden gedragen. Van iemand die altijd op zijn paasbest rondliep zei men: “Hij es gelijk Verbeke: de zondag gelijk in de weke”. Had men bij zijn zondagse outfit ook nog een hoed op, dan zei men: “Hij hee zijn koeferkleers aan en de scheel stoat op zijn huufd!”
(54) zijjene strekken: zijden strikken
(55) kijssens: kousen
(56) boekee: (57) “al hakkelend”: stamelend
(58) à peu près: (59) Corpus Juris: (60) kuurboek: koorboek
(61) oasem: asem, adem
(62) bougeren: w.w. (63) pupieter: (64) moarbelen: stof. bijv. nw. marmeren, uit marmer vervaardigd. Genoemd naar de vindplaats Marmara.
(65) keukenmeisse: keukenmeid
(66) tsol: goedaardige kerel, sul, onozelaar
(67) affaires: (68) courage: (69) een huupke: een hoopje
(70) “‘k hè der in ieder geval een broek van aan”: ik weet er in ieder geval alles van.
(71) Theresianenstraat: loopt van de Holstraat naar de Coupure rechts, toen een van de ‘betere’ buurten, bewoond door de hogere middenklasse tot de gegoede burgerij.
Gebruikte afkortingen:
A.N. : Algemeen Nederlands.
cf.: vergelijk
dim. : diminutief, verkleinwoord
Fr. : Frans
Germ.: Germaans
Gr.: Grieks
Ital. : Italiaans
Lat. : Latijn
mv. : meervoud
Mnl. : Middelnederlands
stof.bijv.nw.: stoffelijk bijvoeglijk naamwoord
ww. : werkwoord
z.n. : zelfstandig naamwoord
Baron Jules de Saint-Genois
Jules Ludiger Dominique Ghislain Baron de Saint-Genois des Mottes Historicus (1813 - 1867)
Schrijver en geleerde, geboren te Sint Kwintens Lennik op 22 maart 1813 en overleden in zijn zomerresidentie te Rooigem, Gent op 10 september 1867.
De Saint-Genois was een telg uit een oud adelijk geslacht. Hij volgde op een schitterende wijze de faculteit rechtsgeleerdheid aan de Gentse universiteit maar gaandeweg verlegde hij zijn interesse naar literatuur en geschiedenis en nog voor hij zijn diploma in de rechten behaalde nam hij deel aan een wedstrijd van de Koninklijke Akademie van Brussel. Zijn inzending werd in 1834 bekroond. Dit eerste succes was de beslissende stap naar de literatuur en de geschiedenis die toen, gezien de tijdgeest, zeer ‘in’ was, wegens de pril verworven onafhankelijkheid van ons land.
Zo kwam het dat, toen in 1835 het hoger onderwijs gereorganiseerd werd, men aan de jonge laureaat een leerstoel aanbood aan de universiteit van Luik. De drang om in Gent te blijven waar al zijn familiale en sociale relaties lagen, haalde het op dit mooie aanbod en hij verkoos in 1836 de ietwat rustiger functie van archivaris van de Provincie Oost -Vlaanderen, een van de rijkste archieven van het land. Dit reusachtig archief was voor hem de inspiratiebron bij uitstek voor zijn vele historische werken.
In 1842 hadden de kamers van Volksvertegenwoordigers besloten alle materiaal te laten opzoeken dat betrekking had op onze vroegere nationale vergaderingen. Deze taak werd toevertrouwd aan de jonge archivaris die op officiële missie naar Wenen vertrok om er alle oude documenten die uit onze archieven ontvreemd waren en betrekking hadden op ons parlementair verleden te gaan opzoeken.
In 1843 overlijdt schielijk professor Auguste Voisin, zijn vriend bibliothecaris van de universiteitsbibliotheek, waarvan hij ook de biograaf was. Hij werd onmiddelijk gevraagd hem op te volgen. Een functie die hem heel goed lag en hem op het lijf geschreven was. Hij zou ze ten andere tot op het einde van zijn leven blijven uitoefenen.
De Saint-Genois was een actief lid van vele verenigingen en genootschappen, onder meer de Société des Gens de Lettres belges, de Société de Beaux-Arts et de Littérature, de Académie royale des arts, des sciences et des belles-lettres de Belgique (1846), en de Tael is gan(t)sch het Volk.
Op 23 januari 1851 behoorde baron Jules de Saint-Genois tot de stichtende leden van het Willemsfonds. Het doel van het Fonds is de ondersteuning van de Vlaamse taal en letterkunde.
Voorzitter werd Jules de Saint-Genois.
In 1848 nam hij als katholiek zitting in de gemeenteraad. In 1854 werd hij schepen van Onderwijs te Gent.
Hij schreef voor en steunde de meeste Vlaamse tijdschriften, zoals trouwens elk Vlaams initiatief, met zijn prestige en ook financieel.
Jules de Saint-Genois des Mottes was, ondanks het feit dat hij uit een Franssprekend geslacht stamde, actief in talloze culturele Vlaamse verenigingen. Hij zag de Vlaams beweging als een bolwerk tegen een mogelijke Franse annexatie en een waarborg voor het katholicisme in België.In de Gentse deelgemeente Gentbrugge werd een straat naar hem genoemd.
De Saint-Genois is ook de auteur van een aantal Franse en Nederlandse historische romans uit het nationaal verleden.
Adolphe Pierre Sunaert, Kunstenaar (Gent 1825 - 1876)
Adolphe Sunaert was vooral bekend als schilder van historische en mythologische scènes. Hij genoot zijn basisopleiding aan de Koninklijke Academie voor Schone kunsten van zijn geboortestad Gent. Hij zou er uiteindelijk zelf in 1856 lesgever worden. Hij gaf er onderricht in algebra, meetkunde, lithogravure (steendruk) en perspectief. Ten behoeve van zijn leerlingen publiceerde hij op 40-jarige leeftijd drie didactische werken.
'Dessins originaux de Mr. Sunnaert' Originele pentekeningen bij het boek. Verz. E. Levis
De oorspronkelijke pentekeningen die in het originele boek ingenaaid zijn, zijn op steen overgezet en als illustratie in het boek gedrukt, sommigen zoals op het origineel, anderen in spiegelbeeld.
Sunaert was ook een niet onverdienstelijk schilder. Hij werd vooral beïnvloed door de XVIIde -eeuwse Vlaamse School. Sommigen van zijn werken behaalden eervolle vermeldingen op de driejaarlijkse tentoonstellingen (Triënales). In 1870 verzorgde hij de “Catalogue descriptif du Musée de la Ville de Gand” en in 1871 verscheen daarvan de Nederlandstalige versie. Het Museum van Schone Kunsten te Gent bezit van hem het schilderij “Phaëton” uit 1876.
Zeldzame afbeelding van de jonge Lieven Bauwens (MIAT)
Lieven Bauwens en de 'Mule Jenny. MIAT Gent (Museum voor Industriële Archeologie en Textiel) Foto E. Levis.
link: http://www.miat.gent.be/
faceboek: http://www.facebook.com/pages/Gent/Museum-MIAT/51550939094
< Briefhoofd firma Bauwens - Beths (MIAT)
Lieven Bauwens Gents industrieel. (1769 - 1822)
Lieven Bauwens werd geboren te Gent op 14 juni 1769 in de Waaistraat, het straatje dat van de Vrijdagmarkt naar het Garenplaatsken loopt. Aan de gebouwen van Bond Moyson hangt nog steeds een gedenkplaat.
Hij werd door zijn vader naar Engeland gezonden om de techniek te leren van het leerlooien voor het familiaal bedrijf dat in het Nieuwland gevestigd was. Hij maakte fortuin door legerleveranties tussen 1793 en 1795. Hij richtte een leerlooierij op te Passy, nabij Parijs, en startte daar in 1799 met een katoenfabriek, nadat hij met groot risico machines uit Engeland had weten te smokkelen.
Spoedig legde hij zich alleen nog op de textielfabricage toe. Te Gent begon hij in 1800 met een katoenspinnerij in het voormalige Kartuizerklooster op de Groene Briel. Zoals te Passy verbond hij daaraan een constructie-atelier.
Dankzij Lieven Bauwens raakten de Engelse textielmachines op het vasteland ingeburgerd. Hij gaf de grote stoot tot de katoenindustrie te Gent die al snel het epitheton “Manchester van het vasteland” verwierf. Van 1804 af kreeg zijn bedrijf grote betekenis. Op het hoogtepunt werkten er ongeveer 2000 werklieden. Maar het bleef financieel te zwak om sterke conjunctuurschommelingen te kunnen weerstaan.
Achtereenvolgende crisissen richtten zijn onderneming in 1814 ten gronde. Nadien legde hij zich, zonder officiële steun, tevergeefs toe op de bewerking van vlas en vlokzijde.
Hij overleed te Parijs op 52-jarige leeftijd op 17 maart 1822.
Luitenant-kolonel Francies Van Geert, beroepsofficier (1786 - 18..)
François of Francies Van Geert werd geboren te Gent op 3 mei 1786. Hij was de zoon van Jean Van Geert en Livine De Kneef. Volgens zijn militair stamblad was hij gehuwd en gedomicilieerd te Gent.
In 1812 wordt hij voor een tweede maal in de strijd geworpen in de keizerlijke veldtocht tegen Oostenrijk en Rusland. Hij neemt er deel aan de slag bij Wagram en Smolensk. Daar loopt hij op 17 augustus een schotwonde op aan de rechterarm. In 1839 zou hij daarvoor bij koninklijk besluit tot “Chevalier de la Légion d’ honneur de France” vereremerkt worden.
In 1813 -’14 neemt hij in een elite-eenheid deel aan de de blokkade van Wezel. Hij wordt wegens heldhaftigheid op 7 april 1813 benoemd tot onderluitenant en op 4 december 1813 tot luitenant. Op 12 november 1814 wordt hij overgeplaatst naar het 19de infanterieregiment en terug naar huis gestuurd met halve solde.
Op 4 april 1815, 2 maanden voor de slag bij Waterloo, waar Napoleon definitief zou verslagen worden, vraagt hij na 6 jaar dienst, zijn ontslag uit het Franse leger. Hij wil zich inlijven bij het Nederlandse leger.
Dienst in het Nederlandse leger
Een maand na zijn ontslag uit het Franse leger (27 mei 1815), vinden we Van Geert terug in het Koninklijk Nederlandse krijgsmacht, in zijn graad van eerste luitenant van het 39ste legerbataljon gekazerneerd te Grave, een oud vestingstadje in de Nederlandse provincie Noord-Brabant aan de Maas.
”Sire !!! Van Geert François, capitaine au 8 ième Régiment d’ Infanterie prend la respectueuse confiance d’ adresser à votre Majesté sa juste réclamation.
Lieutenant en 1ière sous l’ Empire François, promu au grade de Capitaine en 1832 dans la cidevant 16 ième Division présentement 8 ième Régiment d’ Infanterie, ou il se trouve encore en ce moment et sans aveniement tendis que Monsieur van Holling, Capitaine de l’ année 1828, Cinq ans moins ancien que le Supliant vient d’ être promové au grade de Major.
Sire, il est trop penible pour un Militaire blessé à Wagram et Smolensk, de se voir dépassé par un officier beaucoup moins ancien en grade. C’ est dans l’ Espoir d’ obtenir de Votre Majesté une justice entière que le Supléant ose faire cette Demande.
C’ est la Grace (get)
Van Geert, Cap.
De koning gaat op zijn bezwaarschrift in en op 16 oktober 1831 verkrijgt hij dan ook de gesolliciteerde graad van majoor bij het 6de linieregiment.
Gedurende de periode 1830-1834 neemt hij verscheidene malen deel aan de door de Franse legers gesteunde veldtochten tegen de Nederlanders. Tijdens de Tiendaagse veldtocht in augustus 1831 lag het 6de en 8e linieregiment verspreid over de Zeeuwse grens (L.A.Lecleir, pp. 30 & 34). Bij koninklijk besluit van 1 mei 1834 wordt hij daarvoor tot ridder in de Leopoldsorde benoemd.
Minder fraai is, dat hij op 15 mei 1842 acht dagen arrest krijgt (“d’arrets sans acces”) van luitenant-generaal Clump, commandant van de eerste divisie van het fort Ste-Marie aan de linker Schelde-oever te Kallo, “pour avoir négligé de prendre des mesures de sécurité pour expression de certaines mésintelligences et avoir toléré que des officiers se présentent en bourgeois devant lui”.
Fort Sint-Marie te Kallo, Antwerpen © Foto's E. Levis 1831 - infanterieoff. Verz. auteur
Op 31 januari 1843 solliciteert hij bij de minister voor de plaats van commandant van de vesting Dendermonde. Zijn chef, luitenant-generaal, Clump, steunt hem hierin door een aanbevelingsbrief naar de Minister van Oorlog te schrijven. Hij roept zijn ouderdom en familiale redenen in om deze sedentaire post te bekomen. Er zou echter iemand anders in deze functie benoemd worden.
Als doekje voor het bloeden wordt Van Geert bij koninklijk besluit van Leopold I (27 september 1844) bevorderd tot luitenant-kolonel en op 28 september 1844 aangeduid voor het 11de linieregiment.
Na 38 jaar dienst bij 3 verschillende nationale legers wordt hij bij K.B. van 28 september 1847, op 61-jarige leeftijd op rust gesteld.
Op 19 september 1849 vraagt en krijgt hij van de Minister van Oorlog de toelating bij openbare plechtige gelegenheden het uniform, de kentekens en eretekens te dragen van het regiment waartoe hij behoorde op het moment van zijn pensionering. Hij steunt zich hierbij op een reglement uit het Hollands leger en het precedent van ridder Henderick, die daartoe eveneens de toelating had bekomen.
Hogergenoemde aanvraag vermeldt zijn toenmalig adres: Theresianenstraat(71) nr. 28 te Gent, waar hij hoogstwaarschijnlijk ook nog zal gewoond hebben op het ogenblik van zijn bezoek aan Jules de Saint-Genois (1849). Het boek werd afgewerkt op 31 december 1850 en verscheen in 1851.
Uit: Stamblad en militair dossier van luitenant-kolonel Francies Van Geert, stamnummer 343, bestaande uit 40 stukken (in kopie bij auteur). Ministerie van Landsverdediging - Archief en Bibliotheek van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis, Jubelpark, 3, 1000 Brussel.
Bekijk ook: http://nl.wikipedia.org/wiki/Lieven_Bauwens
Met dank aan:
-
-dhr. Richard Boyen, hoofd van het dpt.II Archief en documentatiecentrum van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis, Jubelpark, 3, 1000 Brussel.
-
-wijlen dhr. Hozée, coservator van het Museum voor Schone Kunsten te Gent. Fernand Scribedreef, 1, 9000 Gent
-
-MIAT, Museum voor Industrie Arbeid en Textiel, Minnemeers, 9, 9000 Gent
De val van Phaëton
Adolphe Pierre Sunaert , 19de eeuw, Museum voor Schone Kunsten Gent
Marmeren borstbeeld van Jules de Saint-Genois in het bureau van de Hoofdbibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek Gent, Rozier.
Het was van ouds een garnizoenstad met een regelmatig stratenplan. De singels geven er vandaag nog enigszins aan hoe de vorm was van de oude vesting, aangelegd door Menno van Coehoorn. De bolwerken werden gesloopt in 1876.
Hij wordt op 19 juli 1822 overgeplaatst naar het depot van de 13de divisie van de koloniale troepen. Op 17 april 1823 bevordert hij tot kapitein van de 16de infanteriedivisie te Ieper.
Dienst in het Belgisch leger
Na 15 jaar dienst onder de Nederlanders maakt hij de overstap naar het Belgische leger waar hij zijn graad van kapitein mag behouden en op 19 oktober 1830 toegevoegd wordt aan het 8e linieregiment.
Op 2 mei 1831 stuurt hij van uit St.-Niklaas een verzoekschrift aan “Monsieur le Commissaire Général de la Guerre”. Daarin vraagt hij na 10 jaar trouwe dienst als kapitein, verhoging tot de graad van majoor. Hij gebruikt zijn verschillende verwondingen te Wagram en Smolensk als argument evenals zijn “qualités guerrières” en zijn “zèle” en “dignité” waarmee hij “les devoirs de son rang” gedurende jaren vervulde.
Hij wordt echter voorbijgestoken door een vijf jaar jongere officier waarop hij op 3 oktober 1831 kwaad in zijn pen kruipt en van uit het kamp van Diest een verontwaardigde brief aan de kersverse koning Leopold I schrijft:
Dienst in het Franse keizerlijke leger
Op 20 april 1809 neemt hij als 22-jarige dienst bij het 12de linie-infanterieregiment. Onmiddellijk wordt hij ingezet in de veldtocht van “La Grande Armée” tegen Duitsland. Na 2 jaar wordt hij op 8 mei 1811 benoemd tot korporaal. Op 19 mei, wordt hij overgeplaatst naar het 127e linieregiment en op 12 juni wordt hij bevorderd tot sergeant.
